પૂર્વ વ્યાવસાયિક શિક્ષણ

 

પ્રિ-વોકેશનલ ટ્રેનિંગ: 

૧૦ બેગલેસ ડેઝ (10 Bagless Days) એ ભારતની નવી શિક્ષણ નીતિ (NEP 2020) અંતર્ગત લેવામાં આવેલો એક ખૂબ જ પ્રશંસનીય નિર્ણય છે. તેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય બાળકોને માત્ર પુસ્તકિયા જ્ઞાન પૂરતું મર્યાદિત ન રાખીને તેમને વ્યવહારુ કૌશલ્યો શીખવવાનો છે.

મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય

આ દિવસોનો હેતુ વિદ્યાર્થીઓને શાળાના ભારણથી મુક્ત કરી, આનંદદાયક રીતે કંઈક નવું શીખવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવાનો છે. તે બાળકોમાં 'સ્કિલ ઇન્ડિયા' અભિયાન હેઠળ કૌશલ્ય વિકાસ (Skill Development) પર ભાર મૂકે છે.

૧૦ બેગલેસ ડેઝની ખાસિયતો

• કોના માટે?: મુખ્યત્વે ધોરણ ૬ થી ૮ ના વિદ્યાર્થીઓ માટે આ આયોજન કરવામાં આવે છે.

• પ્રવૃત્તિઓ: આ ૧૦ દિવસો દરમિયાન વિદ્યાર્થીઓ સ્કૂલ બેગ વગર શાળાએ જાય છે અને વિવિધ પ્રાયોગિક પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લે છે.

• વ્યવસાયિક જ્ઞાન: સ્થાનિક કારીગરો અને વ્યવસાયો સાથે મુલાકાત કરાવીને બાળકોને અલગ-અલગ વ્યવસાયોનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન આપવામાં આવે છે.

પ્રાથમિક શાળામાં પ્રિ-વોકેશનલ તાલીમનું મહત્વ:

1. જીવનકૌશલ્ય નો વિકાસ:

• બાળકોમાં તર્કશક્તિ અને પ્રયોગશીલતા વિકસે.

• નાના ઉદ્યોગો અને વ્યવસાય માટે સમજણ મળવી.

• સ્વ-નિર્ભરતા અને આત્મવિશ્વાસનો વિકાસ.

2. સામૂહિક કાર્ય  ની સમજણ:

• જૂથમાં કામ કરવાની ટેવ પડે.

• પરસ્પર સહકાર અને સંદેશાવ્યવહારના કૌશલ્યો વિકસે.

3. સહજ શીખવાની પદ્ધતિ:

• પુસ્તકીય જ્ઞાનને પ્રયોગ દ્વારા અનુભવતા શીખી શકે.

• જાતે કાર્ય કરવાની ટેવ પડે.

4. ભવિષ્ય માટે તકો:

• વ્યવસાયલક્ષી શિક્ષણ માટે મજબૂત પાયો બની શકે.

• વિવિધ વ્યવસાયોની ઓળખ અને સંભાવનાઓ વિશેની સમજણ મળે

વિવિધ પ્રિ-વોકેશનલ તાલીમ પ્રવૃત્તિઓ:

1. કૃષિ અને બાગાયત પ્રવૃત્તિઓ

• શાળાના પરિસરમાં ઉછેર માટે છોડ લગાવવી.

• સૂકી પાંદળીઓ અને રસોડાના કચરાનું ખાતર બનાવવું.

• સૂક્ષ્મ ખેતી અને હાઇડ્રોપોનિક્સનું પ્રાથમિક જ્ઞાન.

• પાણી અને જમીન સંરક્ષણની પદ્ધતિઓ.

2. હસ્તકલા અને કળા કાર્યશાળાઓ

• માટીમાંથી મૂર્તિઓ અથવા રમકડાં બનાવવાનું શીખવું.

• હાથવણાટની ટેક્નિક (કાપડથી થેલી, કાંસકા).

• રીસાયકલિંગ પ્રોજેક્ટ (કાગળમાંથી શણગારની વસ્તુઓ બનાવવી).

3. નાના વ્યવસાયલક્ષી શૈક્ષણિક પ્રયોગો

• મીઠાઈ, નાસ્તા કે પેપર બેગ બનાવવાની તાલીમ.

• નાની બજાર વ્યવસ્થાપન પ્રથા – શાળાના મેદાનમાં બજારથી નાની વસ્તુઓ વેચવાનું અભ્યાસપ્રવૃત્તિ.

• મોબાઇલ રિપેરિંગ, વિજ્ઞાન પ્રયોગો, અથવા નાના હસ્તઉદ્યોગોની જાણકારી.

4. ટેકનિકલ અને વૈજ્ઞાનિક પ્રવૃત્તિઓ

• પાણી બચાવવાની ટેક્નિક, ઇલેક્ટ્રિક કનેક્શન વિશે જ્ઞાન.

• સાધન-ઉપકરણોનું સામાન્ય જ્ઞાન અને નાની મરામત.

• સાદા અને વપરાશલક્ષી મશીનોની કામગીરી વિશેની જાણકારી.

5. પર્યાવરણલક્ષી પ્રવૃત્તિઓ

• પર્યાવરણ અનુકૂળ હસ્તકલા અને પ્રોજેક્ટ્સ.

• ઝીરો વેસ્ટ વ્યવસ્થાપન.

• જૈવિક ખેતી અને પ્લાસ્ટિક મુક્ત અભિયાન.

ફાયદાઓ

• તણાવમાં ઘટાડો: બેગ વગર શાળાએ જવાથી બાળકોમાં ભણતરનો બોજ ઓછો થાય છે.

• રસની ઓળખ: બાળકને નાનપણથી જ ખબર પડે છે કે તેને કયા વિષય કે કૌશલ્યમાં વધુ રસ છે.

• આત્મનિર્ભરતા: નાના-મોટા ઘરગથ્થુ કામો કે વ્યવસાયો વિશે જાણીને બાળકો આત્મનિર્ભર બનવા પ્રેરાય છે.

• ટીમ વર્ક: જૂથમાં પ્રવૃત્તિઓ કરવાથી બાળકોમાં સહકારની ભાવના વધે છે.

---

નોંધ: આ દિવસો સળંગ ૧૦ દિવસ અથવા આખા વર્ષ દરમિયાન ટુકડાઓમાં (જેમ કે દર મહિનાના કોઈ શનિવારે) યોજી શકાય છે. 

 10 દિવસનું પ્રવૃત્તિ ટેબલ

ધોરણ 6 થી 8 ના વિદ્યાર્થીઓ માટે 10 બેગલેસ ડેઝનું એક આદર્શ ટાઈમ-ટેબલ અને પ્રવૃત્તિઓના આઈડિયાઝ નીચે મુજબ છે. તમે તમારી શાળાની સુવિધા મુજબ આમાં ફેરફાર કરી શકો છો.

દિવસ	થીમ (વિષય)	પ્રવૃત્તિનો પ્રકાર
દિવસ 1	સ્થાનિક કારીગરી	કુંભાર, સુથાર કે લુહારની મુલાકાત અને તેમના ઓજારો વિશે સમજ.
દિવસ 2	કૃષિ અને પ્રકૃતિ	બાગકામ (Gardening), છોડ રોપવા અને ખાતર વિશે માહિતી મેળવવી.
દિવસ 3	નાણાકીય સાક્ષરતા	બેંક અથવા પોસ્ટ ઓફિસની મુલાકાત (ફોર્મ ભરતા શીખવું).
દિવસ 4	કલા અને હસ્તકલા	વેસ્ટમાંથી બેસ્ટ બનાવવું, પેપર મેશી અથવા પેઇન્ટિંગ વર્કશોપ.
દિવસ 5	ટેકનિકલ કૌશલ્ય	ઈલેક્ટ્રિકલ બોર્ડ, બલ્બ બદલવો કે સાદા વાયરિંગની સમજ (નિષ્ણાતની દેખરેખમાં).
દિવસ 6	રસોઈ કલા	ગેસ વગરની રસોઈ (Fireless Cooking) - સલાડ, સેન્ડવીચ કે શરબત બનાવવું.
દિવસ 7	સેવા અને સુરક્ષા	પોલીસ સ્ટેશન અથવા ફાયર સ્ટેશનની મુલાકાત.
દિવસ 8	પરંપરાગત રમતો	ગિલ્લી-દંડા, લંગડી, સતોડિયું જેવી જૂની રમતો રમવી.
દિવસ 9	સાંસ્કૃતિક વારસો	નજીકના ઐતિહાસિક સ્થળ કે મ્યુઝિયમની મુલાકાત અને અહેવાલ લેખન.
દિવસ 10	પ્રદર્શન અને ઉત્સવ	નવ દિવસ દરમિયાન બનાવેલી વસ્તુઓનું પ્રદર્શન અને સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમ.

પ્રવૃત્તિઓ માટેના ખાસ આઈડિયાઝ 

1. "હું પણ બેંકર": શાળામાં જ એક નકલી બેંક બનાવો. બાળકોને કેશિયર, મેનેજર અને ગ્રાહક બનાવો. તેમને ચેક લખતા અને સ્લિપ ભરતા શીખવો.

2. કાપડની થેલી બનાવો: પર્યાવરણ બચાવવા માટે જૂના કપડામાંથી થેલી બનાવતા શીખવો.

3. ફર્સ્ટ એડ (પ્રાથમિક સારવાર) તાલીમ: કોઈ નર્સ કે ડોક્ટરને બોલાવી પાટા-પિંડી કેવી રીતે કરવી અને ઈમરજન્સીમાં શું કરવું તેની તાલીમ અપાવો.

નકશા વાચન: તમારા ગામ કે શહેરનો નકશો દોરવો અને દિશાઓ શોધવાની રમત રમાડવી.    

વ્યાવસાયિક શિક્ષણના પ્રભાવી અધ્યાપન માટેના મુખ્ય સિદ્ધાંતો

     વ્યાવસાયિક શિક્ષણ (Vocational Education) એ માત્ર પુસ્તકિય જ્ઞાન નથી, પરંતુ કૌશલ્ય અને રોજગારલક્ષી તાલીમ પર આધારિત છે. તેનું અધ્યાપન શાસ્ત્ર (Pedagogy) સામાન્ય શિક્ષણ કરતા અલગ હોય છે.

વ્યાવસાયિક શિક્ષણના પ્રભાવી અધ્યાપન માટેના મુખ્ય સિદ્ધાંતો નીચે મુજબ છે:

૧. 'કરતા શીખવું' નો સિદ્ધાંત (Learning by Doing)

આ વ્યાવસાયિક શિક્ષણનો સૌથી પાયાનો સિદ્ધાંત છે. વિદ્યાર્થી માત્ર સાંભળીને કે વાંચીને નહીં, પણ પોતાના હાથે કામ કરીને (Hands-on experience) શીખે છે.

• મહત્વ: આનાથી આત્મવિશ્વાસ વધે છે અને કૌશલ્યમાં ચોકસાઈ આવે છે.

૨. સિદ્ધાંત અને પ્રાયોગિક કાર્યનો સમન્વય (Integration of Theory and Practice)

વ્યાવસાયિક શિક્ષણમાં જે થિયરી વર્ગખંડમાં ભણાવવામાં આવે, તેનું તરત જ પ્રયોગશાળા કે વર્કશોપમાં અમલીકરણ થવું જોઈએ.

• ઉદાહરણ: જો ઈલેક્ટ્રિશિયનને 'સર્કિટ' વિશે ભણાવવામાં આવે, તો તેણે તરત જ વાસ્તવિક સર્કિટ બનાવીને જોવી જોઈએ.

૩. ઉદ્યોગ-કેન્દ્રિત અભિગમ (Industry-Centric Approach)

શિક્ષણ એવું હોવું જોઈએ જે વર્તમાન બજાર અને ઉદ્યોગોની જરૂરિયાતોને સંતોષે.

• અમલીકરણ: અભ્યાસક્રમમાં ઉદ્યોગોના નિષ્ણાતોની સલાહ લેવી અને નવી ટેકનોલોજીનો સમાવેશ કરવો.

૪. ક્ષમતા-આધારિત તાલીમ (Competency-Based Training - CBT)

અહીં સમય કરતા 'ક્ષમતા' પર વધુ ધ્યાન આપવામાં આવે છે. દરેક વિદ્યાર્થી પોતાની શીખવાની ગતિએ આગળ વધે છે, જ્યાં સુધી તે કોઈ ચોક્કસ કામમાં માહેર (Expert) ન થઈ જાય.

• લક્ષ્ય: માત્ર પ્રમાણપત્ર મેળવવું નહીં, પણ કાર્યમાં નિપુણતા મેળવવી.

૫. વાસ્તવિક કાર્યસ્થળનો અનુભવ (Workplace Simulation)

શિક્ષણ સંસ્થામાં જ એવું વાતાવરણ ઊભું કરવું જે વાસ્તવિક ઓફિસ કે ફેક્ટરી જેવું હોય.

• લાભ: આનાથી વિદ્યાર્થી જ્યારે ખરેખર નોકરી પર જાય છે, ત્યારે તેને નવું વાતાવરણ અજાણ્યું લાગતું નથી.

૬. મૃદુ કૌશલ્યોનો વિકાસ (Soft Skills Development)

માત્ર ટેકનિકલ જ્ઞાન પૂરતું નથી. વ્યાવસાયિક શિક્ષણમાં વાતચીત કરવાની કળા (Communication), ટીમવર્ક, સમય પાલન અને વ્યાવસાયિક નૈતિકતા (Ethics) શીખવવી પણ એટલી જ જરૂરી છે.

૭. સતત અને સર્વગ્રાહી મૂલ્યાંકન (Continuous Evaluation)

અહીં વર્ષના અંતે લેવાતી એક પરીક્ષાને બદલે, વિદ્યાર્થીના રોજિંદા પ્રદર્શન અને પ્રોજેક્ટ્સનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવે છે. આમાં 'ફીડબેક' ખૂબ મહત્વનો ભાગ ભજવે છે.